20 डिसेंबर हा दिवस आला की महाराष्ट्राच्या सामाजिक इतिहासातील एक तेजस्वी, पण अत्यंत साध्या जीवनातील क्रांतिकारक व्यक्तिमत्त्व आठवते. संत गाडगे महाराज. फाटकी धोतर, हातात काठी, डोक्यावर टोपली आणि मनात समाज परिवर्तनाची जाज्वल्य आस. संत गाडगे महाराज हे केवळ संत नव्हते, तर ते चालतेबोलते सामाजिक आंदोलन होते. आज त्यांच्या पुण्यतिथीनिमित्त त्यांच्या विचारांकडे पुन्हा पाहण्याची, आणि ते आजच्या काळात किती लागू पडतात हे समजून घेण्याची गरज अधिक तीव्रतेने जाणवते.
संतपद नव्हे, समाजसेवाच ध्येय
संत गाडगे महाराजांनी कधी स्वतःला संत म्हणून मिरवले नाही. त्यांनी चमत्कार, कर्मकांड किंवा अंधश्रद्धेचा पुरस्कार केला नाही. उलट “देव दगडात नाही, देव माणसात आहे” हा विचार त्यांनी कृतीतून समाजासमोर ठेवला. त्यांची भक्ती म्हणजे समाजसेवा होती. भजन, कीर्तन करताना ते गावोगावी स्वच्छता करत. कचरा साफ करत, दारूच्या आहारी गेलेल्या लोकांना परावृत्त करत. त्यांच्या दृष्टीने देवळातील घंटा वाजवण्यापेक्षा गाव स्वच्छ ठेवणे अधिक पुण्याचे काम होते.
स्वच्छतेतून सामाजिक जागृती
आज आपण ‘स्वच्छ भारत अभियान’ची चर्चा करतो, पण त्याची खरी सुरुवात संत गाडगे महाराजांनी शंभर वर्षांपूर्वीच केली होती. त्या काळात स्वच्छता हे काम नीच समजले जात होते. मात्र गाडगे महाराजांनी स्वतः झाडू हातात घेऊन समाजातील ही मानसिकता बदलण्याचा प्रयत्न केला. “स्वच्छता ही सेवा आहे” हा संदेश त्यांनी शब्दांपेक्षा कृतीतून दिला. त्यामुळेच आजही त्यांचे विचार स्वच्छतेच्या चळवळीचे प्रेरणास्थान ठरतात.
शिक्षण आणि सामाजिक न्यायाचा आग्रह
संत गाडगे महाराज शिक्षणाला समाज उन्नतीचे सर्वात मोठे साधन मानत. त्यांनी भिक्षेतून मिळालेला पैसा स्वतःसाठी कधीच वापरला नाही. तो पैसा त्यांनी धर्मशाळा, विद्यार्थी वसतिगृहे, शाळा उभारण्यासाठी दिला. अमरावती, मुंबई, पुणे अशा अनेक ठिकाणी उभारलेल्या वसतिगृहांमुळे हजारो गरीब, दलित, वंचित विद्यार्थ्यांना शिक्षणाची दारे खुली झाली.
“विद्या विना मती गेली, मती विना गती गेली” हा त्यांचा संदेश आजही तितकाच बोलका आहे. शिक्षणाशिवाय समाजाचा उद्धार शक्य नाही, हे त्यांनी ओळखले होते.
अंधश्रद्धेविरोधातील ठाम भूमिका
त्या काळात समाज अंधश्रद्धेने ग्रासलेला होता. नवस, जादूटोणा, कर्मकांड यामध्ये लोक अडकलेले होते. संत गाडगे महाराजांनी याला स्पष्ट विरोध केला. त्यांनी सांगितले की, भुकेल्याला अन्न देणे, नग्नाला वस्त्र देणे, रोग्याची सेवा करणे हेच खरे धर्मकार्य आहे. देवाच्या नावावर होणाऱ्या पोकळ विधींवर त्यांनी नेहमीच प्रहार केला. त्यामुळेच ते खऱ्या अर्थाने समाजसुधारक ठरले.
आजच्या काळात गाडगे महाराजांची गरज
आजचा समाज तंत्रज्ञानाने पुढे गेला असला, तरी अस्वच्छता, व्यसनाधीनता, शिक्षणातील विषमता, अंधश्रद्धा यांसारख्या समस्या अजूनही कायम आहेत. मोठी शहरे असोत किंवा ग्रामीण भाग, स्वच्छतेचा प्रश्न अजूनही गंभीर आहे. शिक्षण असूनही संवेदनशीलता कमी होत चालली आहे. अशा वेळी संत गाडगे महाराजांचे विचार केवळ आठवण म्हणून नव्हे, तर आचरणात आणण्याची गरज आहे.
फक्त त्यांच्या जयंती-पुण्यतिथीला फोटोला हार घालून त्यांचे विचार जिवंत राहणार नाहीत. गावातील एक रस्ता स्वच्छ ठेवणे, एखाद्या गरजू विद्यार्थ्याला मदत करणे, व्यसनमुक्तीसाठी प्रयत्न करणे, अंधश्रद्धेला प्रश्न विचारणे, हीच त्यांना खरी आदरांजली ठरेल.
कर्मकांडाला नव्हे, माणुसकीला प्राधान्य
संत गाडगे महाराजांनी समाजाला एक सोपा, पण कठोर प्रश्न विचारला होता. “देवासाठी काय केलं, यापेक्षा माणसासाठी काय केलं?” आजही हा प्रश्न आपल्याला अस्वस्थ करतो. धर्म, जात, पंथ यांच्या भिंती पाडून माणुसकीचा धर्म जपण्याचा संदेश त्यांनी दिला. त्यामुळेच ते सर्व समाजघटकांचे संत ठरले.
निष्कर्ष
20 डिसेंबर, संत गाडगे महाराजांची पुण्यतिथी, हा केवळ स्मरणाचा दिवस नाही. तो आत्मपरीक्षणाचा दिवस आहे. आपण समाजासाठी काय करतो, हा प्रश्न स्वतःला विचारण्याचा दिवस आहे. स्वच्छता, शिक्षण, सामाजिक समता आणि माणुसकी या मूल्यांवर आधारित समाज उभारणे हेच संत गाडगे महाराजांचे स्वप्न होते.
आज त्या स्वप्नाकडे आपण किती जवळ गेलो आहोत, हा विचार करण्याची हीच योग्य वेळ आहे. त्यांच्या विचारांची ज्योत शब्दांत नव्हे, तर कृतीत जपली गेली, तरच संत गाडगे महाराज खऱ्या अर्थाने आपल्या स्मरणात जिवंत राहतील.
