अकोला न्यूज नेटवर्क
भारतीय संस्कृती, साहित्य आणि कलेच्या गगनात एक नक्षत्र दिमाखात चमकतंय – त्याचं नाव रवींद्रनाथ टागोर. बंगालचा हा ऋषितुल्य प्रतिभावंत फक्त कवीच नव्हता, तो लेखक, संगीतकार, चित्रकार, शिक्षणतज्ज्ञ, तत्त्वज्ञ आणि एक वैश्विक मानवतावादी होता. ७ मे १८६१ रोजी कलकत्त्यात जन्मलेला हा ‘गुरुदेव’, भारतीय स्वातंत्र्यचळवळीच्या सांस्कृतिक अधिष्ठानाचा मूळ आधार होता.
नॉबेल मिळवणारा पहिला आशियाई साहित्यिक
१९१३ साली आपल्या ‘गीतांजली’ या काव्यसंग्रहासाठी टागोर यांना साहित्य क्षेत्रातील नोबेल पुरस्कार मिळाला. हे युरोपीय साहित्यिक वर्तुळाला भारतीय आध्यात्मिकतेची जाणीव करून देणारे एक सांस्कृतिक धक्का ठरले. टागोर हे नोबेल मिळवणारे पहिले आशियाई व्यक्तिमत्व ठरले आणि त्यामुळे भारताचे सांस्कृतिक भूगोलावर अस्तित्व अधोरेखित झाले.
साहित्याची सीमा ओलांडणारा विचारवंत
टागोर यांची कविता ही निसर्ग, प्रेम, आध्यात्मिकता आणि माणुसकीचे गाणे आहे. त्यांच्या लेखनात भारतीय परंपरेचे गाढे मूळ असूनही ते कधीच कट्टर नव्हते. त्यांनी “विश्वमानवता” हा विचार रुजवला. त्यांच्या नाटकांतून सामाजिक वास्तवाचे भेदक दर्शन घडते. कथा-कादंबऱ्यांमधून स्त्रियांची भूमिका, जातिव्यवस्थेचे विडंबन, आणि भारतीय मध्यमवर्गाच्या भावविश्वाचे चित्रण प्रखरतेने साकारले आहे.
‘जना-गण-मन’चा जनक आणि ‘आमार सोनार बांग्ला’चा कवी
टागोर यांनी भारताचे राष्ट्रगीत ‘जन गण मन’ लिहिले. विशेष म्हणजे, बांगलादेशाचेही राष्ट्रगीत ‘आमार सोनार बांग्ला’ हे त्यांचेच गीत आहे. हे त्यांच्या सांस्कृतिक सर्वसमावेशकतेचे उदाहरण आहे. एकाच व्यक्तीने दोन राष्ट्रांसाठी प्रेरणादायी गीतांची निर्मिती करणं, ही वैश्विक अभिव्यक्तीची अनोखी भेट आहे.
शांती निकेतन व ‘विश्वभारती’ – शिक्षणाचा नवा मार्ग
शिक्षणाची पारंपरिक चौकट मोडून, टागोर यांनी शांती निकेतन आणि विश्वभारती विद्यापीठाची स्थापना केली. येथे विद्यार्थ्यांनी निसर्गाशी संवादी होत शिकावे, विचारांची देवाणघेवाण खुलेपणाने व्हावी, हे त्यांचे स्वप्न होते. आजही ही शिक्षणसंस्था त्यांची दूरदृष्टी आणि अध्यात्मिक जागर याचे प्रतीक आहे.
राजदत्त ‘सर’ पदाचा राजीनामा – एका ठाम भूमिकेचं उदाहरण
१९१९ साली जालियनवाला बाग हत्याकांडाच्या निषेधार्थ, त्यांनी ब्रिटिशांनी दिलेलं ‘सर’ हे सन्मानचिन्ह परत केले. हा केवळ विरोध नव्हता, तर एक नैतिक बाण्याची घोषणा होती. टागोर यांच्या स्वातंत्र्यलढ्यातील सहभागाची ही एक अत्यंत ठळक व आदर्श नोंद आहे.
चित्रकलेतही ठसा उमटवणारा कलाकार
वयाच्या साठीनंतर त्यांनी चित्रकलेत पदार्पण केलं. त्यांची शैली पारंपरिक नव्हती. त्यांच्या रेखाटनांतून आणि रंगांतून मनाच्या अधःसाचं सुंदर दर्शन घडतं. टागोर यांच्या चित्रकलेतील वैशिष्ट्य म्हणजे ती निसर्गाशी, भावनांशी आणि संस्कृतीशी निखळ जोडलेली आहे.
आजही त्यांच्या विचारांची गरज
२१व्या शतकातील तणावग्रस्त, विभाजित आणि जातीय राजकारणाच्या युगात टागोर यांचे ‘एकच मानवजाती’चे विचार अधिक प्रासंगिक वाटतात. विज्ञान आणि अध्यात्म, परंपरा आणि आधुनिकता यांचं संतुलन साधण्याचा त्यांचा आग्रह आजही भारतीय शिक्षण आणि विचारविश्वासाठी आदर्श आहे.
रवींद्रनाथ टागोर : एका युगाचे नाव
टागोर हे व्यक्ती नसून एक विचारप्रवाह, एक कालखंड, एक युग आहेत. त्यांच्या प्रतिभेचा लाव्हा अजूनही अनेकांना प्रेरणा देतो. त्यांच्या कवितेचा एक ओळसुद्धा संपूर्ण भारतीयतेचा सार सांगते :
“Where the mind is without fear and the head is held high…”
त्यांच्या स्मृतीला मानाचा मुजरा करत आपण एवढंच म्हणू शकतो – ‘रवींद्रनाथ टागोर’ हे नाव म्हणजे शब्द, संगीत, शिक्षण आणि स्वातंत्र्य यांच्या सर्जनशील संगमाचं महान प्रतीक आहे.
