अकोला न्यूज नेटवर्क ब्युरो
१ जुलै हा दिवस महाराष्ट्राच्या इतिहासात एक महत्त्वाचा दिवस म्हणून ओळखला जातो. या दिवशी जन्मलेल्या वसंतराव फुलसिंग नाईक यांनी महाराष्ट्राच्या सामाजिक, आर्थिक आणि विशेषतः कृषी पातळीवर अभूतपूर्व बदल घडवून आणले. महाराष्ट्राचे सर्वाधिक काळ मुख्यमंत्री राहण्याचा मान मिळवलेले वसंतराव नाईक हे केवळ राजकीय रणनीतीत प्रवीण नव्हते, तर ते शेतकऱ्यांच्या मनात घर करणारे नेतृत्व होते. त्यांनी हरित क्रांतीपासून ते रोजगार हमी योजनेपर्यंत अनेक धोरणांची मुहूर्तमेढ रोवली, ज्याचा प्रभाव आजही आपल्याला ग्रामीण भागात दिसतो.
मुख्यमंत्रिपदाचा विक्रम वसंतराव नाईक यांनी १९६३ ते १९७५ या कालावधीत महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री म्हणून सलग १२ वर्षे जबाबदारी सांभाळली. इतका मोठा कार्यकाल आजही महाराष्ट्राच्या राजकीय इतिहासात अभूतपूर्व मानला जातो. या कालावधीत त्यांनी ग्रामीण विकास, कृषी सुधारणा, रोजगार निर्मिती, औद्योगिकीकरण, पाणीपुरवठा आणि शिक्षण या सर्व क्षेत्रांमध्ये ठोस पावले उचलली.
हरित क्रांती आणि शेती सुधारणा वसंतराव नाईक हे महाराष्ट्रातील हरित क्रांतीचे जनक मानले जातात. त्यांनी शेतकऱ्यांना आधुनिक तंत्रज्ञान, उच्च दर्जाची बियाणे, रासायनिक खते आणि सिंचनाच्या सुविधा उपलब्ध करून दिल्या. त्यांच्या धोरणांमुळे महाराष्ट्रात अन्नधान्य उत्पादनात लक्षणीय वाढ झाली. विशेषतः १९७२ च्या दुष्काळी परिस्थितीत त्यांनी घेतलेले निर्णय आणि त्वरित अंमलबजावणी यामुळे राज्याला अन्न टंचाईपासून वाचवण्यात यश आलं.
रोजगार हमी योजना – सामाजिक सुरक्षा प्रणालीची सुरुवात वसंतराव नाईक यांनी महाराष्ट्रात रोजगार हमी योजनेची पायाभरणी केली. ही योजना नंतर केंद्र सरकारने ‘मनरेगा’ (MGNREGA) च्या रूपात देशभर लागू केली. या योजनेमुळे ग्रामीण भागात कामाच्या शोधात असलेल्या हजारो लोकांना रोजगार मिळाला. शेतकरी, मजूर, आदिवासी आणि इतर वंचित घटकांसाठी ही योजना आधारस्तंभ ठरली.
ग्रामीण विकास आणि स्वयंपूर्ण गाव वसंतराव नाईक यांना ‘रुरल रिपब्लिकन’ म्हटले गेले कारण त्यांनी पंचायतराज संस्थांची पुनर्रचना करून गावपातळीवर विकासाचे निर्णय घेण्याची जबाबदारी स्थानिक नागरिकांना दिली. त्यांच्या काळात सुमारे २८ हजार गावांमध्ये जलसिंचन, रस्ते, आरोग्य आणि शिक्षणाच्या सोयी पोहोचल्या. ग्रामपंचायतींना आर्थिक सक्षमता मिळावी यासाठी निधीचे विकेंद्रीकरण करण्यात आले.
औद्योगिकीकरणाचे धोरण वसंतराव नाईक यांनी कृषी आधारित उद्योगांना चालना दिली. त्यांनी साखर कारखाने, दुग्ध उत्पादक संस्था, आणि कृषी प्रक्रिया उद्योग यांना प्रोत्साहन दिलं. त्यामुळे ग्रामीण अर्थव्यवस्थेला नवा चेहरा मिळाला. त्यांनीच मुंबईच्या ओझर, चिकलठाणा आणि बुटीबोरी यांसारख्या औद्योगिक वसाहतींची सुरुवात केली.
शैक्षणिक आणि सामाजिक क्षेत्रातील योगदान वसंतराव नाईक यांच्या काळात जिल्हा परिषद शिक्षण व्यवस्था मजबूत करण्यात आली. मुलींना शिक्षणासाठी प्रोत्साहन देण्यासाठी विविध योजना सुरू करण्यात आल्या. तसेच त्यांनी आदिवासी, दलित आणि मागासवर्गीय घटकांसाठी शैक्षणिक आणि आर्थिक सहाय्य वाढवले. शैक्षणिक संस्थांना अनुदान देऊन ग्रामीण भागात शिक्षण पोहोचवण्याचे काम त्यांनी केले.
तांत्रिक युग आणि यांत्रिकीकरण भारत इतर विकसित देशांच्या तुलनेत तांत्रिक प्रगतीच्या वाटचालीत मागे आहे, हे जाणून वसंतराव नाईक यांनी राज्याच्या कृषी व्यवस्थेत यांत्रिकीकरणाची गरज ओळखली. त्यांनी ट्रॅक्टर, पंपसेट, यांत्रिक कापणी यंत्र, खतांचा वापर यासारख्या सुधारित साधनांचा शेतकऱ्यांनी वापर करावा यासाठी सरकारी योजना आणल्या. त्यांच्या प्रयत्नांमुळे ग्रामीण भागात तांत्रिक साक्षरतेची बीजे पेरली गेली.
दृष्टिकोन आणि वारसा वसंतराव नाईक यांनी मुख्यमंत्रीपदाच्या कार्यकाळात स्वच्छता, आरोग्य, पर्यावरण रक्षण, महिलांचा सक्षमीकरण अशा अनेक विषयांवर कार्य केले. त्यांनी ‘व्यवहारात शिस्त आणि निर्णयात धाडस’ हे सूत्र कायम ठेवले. आज महाराष्ट्राच्या ग्रामीण चेहऱ्याला जो आत्मविश्वास आणि विकासाचा स्पर्श आहे, त्यामागे वसंतराव नाईक यांची दूरदृष्टी कार्यरत आहे.
नाव दिलं जाणारं वारसास्थान वसंतराव नाईक यांच्या योगदानाची दखल घेऊन अनेक संस्थांना त्यांच्या नावाने ओळख दिली गेली आहे. वसंतराव नाईक मराठवाडा कृषी विद्यापीठ, वसंतराव नाईक समाज विकास संस्था, रोजगार हमी कार्यालये, ग्रामीण जलसिंचन प्रकल्प अशा अनेक योजनांमध्ये त्यांच्या नावाचा ठसा आहे.
