नरसिम्हा राव : भारताच्या आर्थिक क्रांतीचे शिल्पकार
पामुलापार्थी वेंकट नरसिम्हा राव, ज्यांना आपण पी. व्ही. नरसिम्हा राव म्हणून ओळखतो, हे नाव भारताच्या आधुनिक इतिहासात सुवर्णाक्षरांनी कोरले गेले आहे. 28 जून 1921 रोजी आंध्र प्रदेशातील करीमनगर येथे जन्मलेले राव हे केवळ राजकारणी नव्हते, तर एक विद्वान, भाषाप्रेमी, लेखक आणि भारताच्या आर्थिक उदारीकरणाचे खरे जनक होते. 2024 मध्ये त्यांना मरणोपरांत भारतरत्न हा देशाचा सर्वोच्च नागरी सन्मान प्रदान झाला, ज्यामुळे त्यांच्या योगदानाला पुन्हा एकदा उजाळा मिळाला. त्यांच्या जयंतीनिमित्त, त्यांचा प्रेरणादायी जीवनप्रवास आणि भारताच्या प्रगतीला दिलेला आकार यावर नजर टाकणे आवश्यक आहे.
नरसिम्हा राव यांचा जन्म एका साधारण शेतकरी कुटुंबात झाला. त्यांनी उस्मानिया, मुंबई आणि नागपूर विद्यापीठांतून शिक्षण घेतले. कायद्याची पदवी आणि भाषा विषयातील प्रावीण्य यामुळे त्यांची बौद्धिक क्षमता लवकरच उजवीस आली. दहा भाषा बोलण्याची आणि लिहिण्याची कला त्यांच्याकडे होती, ज्यामध्ये तेलुगु, हिंदी, मराठी, फ्रेंच आणि स्पॅनिश यांचा समावेश होता. त्यांचे साहित्यप्रेम आणि भारतीय दर्शनशास्त्रातील रुची त्यांना इतर राजकारण्यांपासून वेगळे ठरवत असे. त्यांनी तेलुगु आणि हिंदीत कविता लिहिल्या, तर साहित्य आणि संगीत यांच्याशी त्यांचे नाते अतूट होते. राव यांचे व्यक्तिमत्त्व बहुआयामी होते, आणि त्यांच्या या गुणांनीच त्यांना एक दूरदृष्टीचा नेता बनवले.
राव यांचा राजकीय प्रवास हा एका सामान्य कार्यकर्त्यापासून देशाच्या पंतप्रधानपदापर्यंतचा प्रेरणादायी प्रवास आहे. 1957 मध्ये आंध्र प्रदेश विधानसभेतून त्यांनी राजकीय कारकीर्दीला सुरुवात केली. त्यांनी 1962 ते 1971 या काळात आंध्र प्रदेश सरकारमध्ये कायदा, माहिती, आरोग्य आणि शिक्षण यासारख्या खात्यांचा कारभार सांभाळला. 1971 ते 1973 या काळात ते आंध्र प्रदेशचे मुख्यमंत्री होते. त्यांच्या कार्यकाळात त्यांनी जमीन सुधारणा आणि शिक्षणाला चालना देण्याचे महत्त्वपूर्ण काम केले. पुढे, केंद्रीय स्तरावर त्यांनी संरक्षण, गृह आणि परराष्ट्र खात्यांसारख्या महत्त्वाच्या मंत्रिपदांचा कार्यभार सांभाळला. त्यांचा हा अनुभव त्यांना 1991 मध्ये पंतप्रधानपदासाठी तयार करणारा ठरला.
1991 हे वर्ष भारताच्या इतिहासातील एक वळण ठरले. देश आर्थिक संकटात सापडला होता. विदेशी चलनाचा साठा 89 कोटी डॉलर्सवर येऊन ठेपला होता, जो केवळ दोन आठवड्यांच्या आयातीसाठी पुरेसा होता. खाडी युद्धामुळे तेलाच्या किमती तिप्पट झाल्या होत्या, आणि भारतातील आर्थिक धोरणे कालबाह्य ठरत होती. अशा परिस्थितीत, राजीव गांधी यांच्या हत्येनंतर काँग्रेस पक्षाने नरसिम्हा राव यांच्याकडे नेतृत्वाची धुरा सोपवली. राव यांना पंतप्रधानपद मिळणे हे भाग्याचा खेळ नव्हता, तर त्यांच्या बौद्धिक क्षमता आणि अनुभवाचा परिणाम होता. त्यांनी तत्कालीन अर्थमंत्री डॉ. मनमोहन सिंग यांच्यासोबत मिळून भारताच्या आर्थिक उदारीकरणाची पायाभरणी केली.
राव यांच्या नेतृत्वाखाली भारताने ” CLOSE रजिस्टर आणि परवाना राज यासारख्या जाचक धोरणांना शिथिल केले. परदेशी गुंतवणुकीला प्रोत्साहन देण्यात आले, आणि खासगी क्षेत्राला स्पर्धात्मक बनवण्यासाठी पावले उचलली गेली. राव यांच्या या धोरणांनी भारताला जागतिक अर्थव्यवस्थेशी जोडले आणि आर्थिक प्रगतीचा मार्ग मोकळा झाला. त्यांच्या या कार्यकाळातच भारताने जागतिक व्यापार संघटनेत (WTO) प्रवेश केला, ज्यामुळे भारतीय उद्योगांना आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेत स्थान मिळाले. राव यांचे हे योगदान आजही भारताच्या आर्थिक प्रगतीचा पाया मानले जाते.
राव यांचे नेतृत्व केवळ आर्थिक सुधारणांपुरते मर्यादित नव्हते. त्यांनी परराष्ट्र धोरणातही महत्त्वपूर्ण बदल घडवले. “लूक ईस्ट” धोरणाद्वारे त्यांनी दक्षिण-पूर्व आशियाई देशांशी संबंध दृढ केले, जे आज भारताच्या आंतरराष्ट्रीय धोरणाचा आधार आहे. तथापि, त्यांचा कार्यकाळ विवादांपासून मुक्त नव्हता. बाबरी मशीद प्रकरण आणि भ्रष्टाचाराच्या आरोपांनी त्यांच्या प्रतिमेला धक्का बसला. तरीही, त्यांनी संयम आणि बुद्धिमत्तेने या आव्हानांचा सामना केला. त्यांचे शांत आणि विचारशील स्वभाव त्यांना “भारतीय राजकारणाचा चाणक्य” ही उपमा मिळवून देणारे ठरले.
राव यांचे साहित्य आणि संस्कृतीवरील प्रेम त्यांच्या कार्यातूनही दिसून येते. त्यांनी तेलुगु आणि हिंदी साहित्यात योगदान दिले, आणि त्यांचे लेखन भारतीय दर्शन आणि संस्कृतीवर आधारित होते. त्यांचे “द इनसाइडर” हे कादंबरीसदृश पुस्तक त्यांच्या सखोल विचारांचा आणि राजकीय अंतर्दृष्टीचा पुरावा आहे. राव यांचा हा साहित्यिक वारसा त्यांच्या राजकीय योगदानाला पूरक ठरतो.
2024 मध्ये भारतरत्नाने त्यांच्या कार्याची दखल घेतली, आणि यामुळे त्यांच्या योगदानाची पुन्हा चर्चा सुरू झाली. पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी राव यांच्या जयंतीनिमित्त त्यांना श्रद्धांजली वाहताना त्यांच्या नेतृत्व आणि बौद्धिकतेचे कौतुक केले. राव यांचा हा सन्मान म्हणजे त्यांच्या दूरदृष्टी आणि कर्तृत्वाला मिळालेली खरी मान्यता आहे.
नरसिम्हा राव यांचे जीवन आणि कार्य हे भारताच्या आधुनिक इतिहासातील एक मैलाचा दगड आहे. त्यांनी आर्थिक संकटाच्या काळात देशाला एक नवी दिशा दिली आणि भारताला जागतिक शक्ती बनवण्याचा पाया घातला. त्यांचा शांत, विचारशील आणि बौद्धिक नेतृत्वाचा वारसा आजही प्रेरणा देतो. त्यांचे साहित्य, भाषाप्रेम आणि राजकीय दूरदृष्टी यामुळे ते खऱ्या अर्थाने भारताचे “अनमोल रत्न” ठरले.
