आर.डी. बर्मन – पंचम दा यांचा संगीतसंसार
हिंदी सिनेमा संगीताला दिले नवनवीन वळण
आज २७ जून, २०२५ — महान संगीतकार राहुल देव बर्मन, ओळख ज्यांना सर्वांनी आदराने पंचम दा म्हटले, यांच्या जयंतीनिमित्त. भारताच्या हिंदी फिल्म संगीतावर त्यांचा ठसा आजही स्पष्ट दिसतो. रांची जन्मलेले राहुल देव बर्मन यांचे बौध्दिक संगीताने संपूर्ण फिल्मसृष्टीत तहकूब घडवला. ते १९३९ साली कोलकाता येथे जन्मले, आणि त्यांच्या संगीतयात्रेने १९६०–१९९० च्या दशकात ३३१ सिनेमांसाठी संगीत दिले .
प्रारंभ आणि पहिला संगीत अनुभव
पंचम दा हे संगीत गुरु एस.डी. बर्मन यांच्या सुपुत्र होते. लहानपणीच त्यांनी ‘प’ नोट सतत गायली म्हणून त्यांना पंचम हे टोपणनाव मिळाले . त्यांचा संगीत प्रवास त्यांच्या वडिलांच्या सोबत स्टुडिओमध्ये सुरू झाला. ‘आये मेरी टोपी पलटके आ’ (Funtoosh, 1956) या गाण्याने त्यांनी प्रथमच आपले संगीत वयापुर्वीच दाद दिले .
‘छोटे नवाब’ (1961) हा पहिला स्वतंत्र संगीत संयोजनाचा प्रयास असला तरी त्यात त्यांचा कलात्मक ठसा गेला .
प्रयोगशील संगीताचा प्रवास
पंचम दा हे परंपरागत स्वर वापरून कष्ट मानत नव्हते. त्यांची बेधड प्रयोगशीलता लक्षात घेण्यासारखी:
- पाश्चात्य प्रभाव: रॉक, डिस्को, जॅझ, लॅटिन या शैलींचा त्यांनी हिंदी गाण्यात खेळ करुन वापर केला .
- गिटार ‘फ्लँजर’ वापर: ‘धानो की आँखों में’ (Kitab, 1971) या गाण्यात त्यांनी हे तंत्र वापरले .
- घरी घरी आवाजांचा सजीव उपयोग: ‘चुरा लिया है’ या गाण्यात कप, ग्लासची टकटक आणि ‘मेहबूबा मेहबूबा’ मध्ये बियर बॉटल वाजवून त्यांनी अविस्मरणीय प्रभाव निर्माण केला .
सुपरहिट गाणी आणि कलावंतांची साथ
पंचम दाची आणखी काही महत्त्वाची ठळक कामगिरी:
- ‘है हमीं…’ (Kati Patang), ‘शौकिया’ (Padosan) – हास्यवैराग्याने रोमांच
- ‘धम मारो धुम…’ (Hare Rama Hare Krishna) – एका संगीतमय क्रांतीचा आरंभ
- ‘पिया तू अब तो आ जा’ (Caravan), ‘तुझसे नाराज़ नहीं जिंदगी’ (Masoom), ‘मेहबूबा मेहबूबा’ (Sholay) – सार्वकालिक हिट्स
- ‘एक लड़की को देखा’, ‘कुछ ना कहो’ (1942: A Love Story) – पुनरागमनाचे प्रतीक
पुरस्कार आणि सन्मान
पंचम दाने आपल्याच पिढीत मोठी कामगिरी केली:
- फिल्मफेर पुरस्कार – ‘Sanam Teri Kasam’ (1983), ‘Masoom’ (1984), ‘1942: A Love Story’ (Posthumous, 1995). बंगाली चित्रपट पुरस्कार – ‘Hare Rama Hare Krishna’
पंचम दा आणि कलाकारांची जुगलबंदी
- ऍशा भोसले – पत्नी व गायिका, त्यांच्यातील संगीतमय बंध अतुलनीय .
- किशोर कुमार – उत्तम जुगलबंदी, ‘थे जवानी है दीवानी’, ‘रोप तेरा मस्ताना’ .
- गुल्जार, जावेद अख्तर – शब्दांची जादू जुळणारी संगीतं .
जागतिक प्रभाव आणि आधुनिक संगीतावर रंग
- पाश्चात्य शैलींचा प्रभाव: आधुनिक कलाकार आजही त्यांच्याकडून प्ररेणादायी घटनांक खाणतात .
- इलेक्ट्रॉनिक संगीताचा बीज: रॅक, इलेक्ट्रॉनिक बीट्स आणि फ्लँजर इफेक्टसह त्यांनी संगीताला “फ्युचरिस्टिक टच” दिला .
संघर्ष आणि पुनरागमन
१९८० च्या उत्तरार्धात पंजाम दांचे काम परवानगी कमी झाले, पण ‘1942: A Love Story’ (1994) ने त्यांना पुनरागमनाची संधी दिली. त्यांचे अंतिम रचने, “कुछ ना कहो”, अजूनही संगीत प्रेमींमध्ये झळकतो.
निधन आणि जिवंत वारसा
पंचम दा यांचे निधन ४ जानेवारी १९९४ रोजी झाले तेव्हा ते फक्त ५४ वर्षांचे होते .
मृत्यूनंतर संगीत प्रेमींनी त्यांना पुनःप्रकाशित संगीत, गुंतागुंतीची स्टोरी आणि विश्लेषणात्मक लेख देऊन सन्मानित केले.
गुगलने त्यांच्या ७७व्या जयंतीला डूडल समर्पित करत त्यांची संगीतदिशा जगासमोर मांडली .
आर. डी. बर्मन (पंचम दा) हे हिंदी संगीताचे वाद्य, वाटाड्या आणि कलात्मक आविष्काराचे प्रतिमान होते. त्यांनी भारतीय संगीताला पाश्चात्य धारा, इलेक्ट्रॉनिक स्पर्श, आणि भावनिक समृद्धी या शैलींना एकत्र करून संगीताच्या इतिहासाचे स्वर्णपीठ तयार केले.
आज त्यांच्या ८६व्या जन्मदिनानिमित्त, त्यांचा संगीतचुलीत वारसा जागवण्याची जबाबदारी आहे. त्यांच्या रचनांची मौलिकता, प्रयोगात्मक प्रयत्न, आणि पिढॄंच्या पुढाडीमध्ये आवाज पुरवणारी क्षमता आजही अखंड आहे. त्यांच्या संगीताने दिलेले वेगवेगळे शब्द, तीब्र ताल, आणि आत्म्याला भिडणारे सूर – अशा अमर धाग्यांनी त्यांनी आपली ओळख निर्माण केली.
