सहा ऑगस्ट १९४५. जगाच्या इतिहासात कायमचा काळा ठसा उमटवणारा दिवस. दुसऱ्या महायुद्धाच्या अखेरच्या टप्प्यावर अमेरिकेने जपानच्या हिरोशिमा शहरावर अणुबाँब टाकला आणि अवघं मानवजातीचं भवितव्य एका नव्या आणि भयानक वळणावर आलं. ‘लिट्ल बॉय’ या नावाने ओळखल्या जाणाऱ्या या अणुबाँबने अवघ्या काही सेकंदांत शहर उद्ध्वस्त केलं आणि लाखो निरपराध नागरिकांचा बळी घेतला. हा केवळ एका शहराचा विनाश नव्हता, तर माणसाच्या प्रगतीच्या नावे विज्ञानाच्या क्रूर आणि अमानवीक उपयोगाचा आरंभ होता.
पार्श्वभूमी: युद्धाचा प्रचंड ताण
दुसरे महायुद्ध (१९३९-१९४५) हे मानवाच्या इतिहासातील सर्वात विध्वंसक युद्ध ठरलं. युरोपात जर्मनीचा पराभव निश्चित झाला होता. जुलै १९४५ मध्ये हिटलरने आत्महत्या केल्यावर जर्मनीने शरणागती पत्करली. मात्र, पॅसिफिक महासागराच्या दिशेने युद्ध अजून पेटलेलं होतं – कारण जपान अजूनही हार मानण्यास तयार नव्हता.
अमेरिकेने जपानला शरणागती पत्करण्यासाठी अनेकदा इशारे दिले होते. परंतु जपानी सैन्याची ‘कामीकाझे’ वृत्ती – म्हणजे मरणाला सामोरे जाण्याची तयारी – ही त्या देशाच्या युद्धनीतीचा भाग होती. या पार्श्वभूमीवर, अमेरिकेच्या अध्यक्षांनी एक अत्यंत कठोर निर्णय घेतला – अणुबाँबचा वापर करून जपानला युद्धातून बाहेर फेकायचं.
मानवतेच्या विरोधात वापरलेलं विज्ञान
अणुबाँबाचा शोध हा अल्बर्ट आइन्स्टाईनसह अनेक थोर शास्त्रज्ञांच्या संशोधनातून पुढे आला. मात्र याचा उपयोग मानवतेच्या सेवेसाठी न होता, युद्धातील विनाशासाठी करण्यात आला. ‘मॅनहॅटन प्रोजेक्ट’ या गुप्त कार्यक्रमातून अमेरिकेने अणुबाँब विकसित केला. हा प्रयोग किती यशस्वी ठरेल, याबाबत शास्त्रज्ञांनाही खात्री नव्हती. परंतु राजकीय आणि लष्करी नेत्यांनी याचा निर्णय घेतला.
६ ऑगस्ट १९४५ रोजी सकाळी ८.१५ वाजता ‘एनोला गे’ या अमेरिकन B-29 बॉम्बर विमानातून ‘लिट्ल बॉय’ हा अणुबाँब हिरोशिमा शहरावर टाकण्यात आला. काही सेकंदांत सुमारे ७०,००० लोक जागीच ठार झाले. पुढील काही महिन्यांत किरणोत्सर्गाने (Radiation) मरणाऱ्या लोकांची संख्या १,४०,००० पेक्षा जास्त झाली.
हिरोशिमा: एक झरकन उजळलेलं, कायमचं अंधारलेलं शहर
हिरोशिमा हे त्या काळात एक मध्यम आकाराचं औद्योगिक शहर होतं. त्यात फारसं लष्करी महत्त्व नव्हतं, पण अमेरिकेच्या दृष्टीने ते ‘योग्य लक्ष्य’ ठरलं – कारण तिथं अणुबाँबच्या प्रभावाचं अचूक निरीक्षण करता आलं असतं.
बाँब पडल्यावर अवघ्या काही सेकंदांत एक कृत्रिम सुर्य फाटल्यासारखी प्रचंड उष्णता निर्माण झाली. तापमान ४००० डिग्री सेल्सियसच्या पुढे गेलं. संपूर्ण शहर क्षणात जळून खाक झालं. दगड, लाकूड, लोखंड, माणूस – काहीही शिल्लक राहिलं नाही. शरीरावर कपडे असलेल्या लोकांचेही केवळ सावल्या भिंतींवर उमटल्या – हे दृश्य आजही काळीज चिरतं.
राजकारण की प्रतिशोध?
अनेक इतिहासकारांच्या मते, अणुबाँब टाकण्यामागे जपानला युद्धातून बाहेर काढणं हे एकमेव कारण नव्हतं. सोव्हिएत युनियनला – म्हणजे रशियाला – शक्ती दाखवण्याचा उद्देशही यात होता. अणुशक्ती अमेरिकेकडे आहे हे जगाला दाखवणं आवश्यक होतं. त्यामुळे हिरोशिमा आणि तीन दिवसांनी नागासाकीवर बाँब टाकून अमेरिका एकप्रकारे सामर्थ्यप्रदर्शन करत होती, असं मानलं जातं.
जपानवर अणुबाँब टाकण्याची गरज होती का, यावर आजही वाद चालतात. काहींचं मत आहे की, जपान शरण येण्याच्या तयारीत होता आणि अणुबाँबशिवायही युद्ध संपवता आलं असतं. परंतु प्रत्यक्षात अणुबाँबचं भय दाखवून युद्धाचा शेवट घडवणं अमेरिकेला जास्त उपयुक्त वाटलं.
मानवतेचा प्रश्न आणि जबाबदारी
हिरोशिमा आणि नंतर नागासाकीवरील हल्ल्यांनंतर एक गोष्ट स्पष्ट झाली – अणुशक्ती मानवतेच्या विरोधात वापरली गेली तर ती संपूर्ण मानवजातीला संपवू शकते. अणुबाँबचा केवळ एक टक्का भाग पृथ्वीच्या पाठीवर वापरण्यात आला, तरी लाखो जणांचा विनाश झाला. यामुळेच आज जगभर अण्वस्त्रविरोधी चळवळी, करार, संघटनांचा उदय झाला.
अनेक शास्त्रज्ञांनी, लेखकांनी आणि कार्यकर्त्यांनी या क्रौर्याविरोधात आवाज उठवला. “हिरोशिमा पुन्हा घडू नये”, हा संदेश देण्यासाठी जापानमध्ये दरवर्षी ६ ऑगस्टला शांततेचा दिवस साजरा केला जातो.
हिरोशिमा: नवी आशा, नव्याने उभारी
आजचं हिरोशिमा हे केवळ विनाशाचं प्रतीक नाही, तर पुनर्जन्माचंही प्रतीक आहे. त्या शहराने पुन्हा स्वतःला उभं केलं आहे. शांततेच्या, विज्ञानाच्या आणि माणुसकीच्या आधारावर आज हिरोशिमा जगाला एक वेगळा संदेश देते आहे – की क्रौर्याच्या खालोखाल माणसात पुनरुत्थानाचीही ताकद आहे.
शहराच्या मध्यभागी ‘हिरोशिमा पीस मेमोरियल’ आणि ‘जेनबकू डोम’ ही ठिकाणं आजही या विध्वंसाची साक्ष देतात. हजारो लोक दरवर्षी या स्मारकाला भेट देतात, शांतीची शपथ घेतात आणि अण्वस्त्रविरहित जगासाठी एकत्र येतात.
आपण काय शिकलो?
हिरोशिमा हे केवळ इतिहासातला एक दिवस किंवा घटनेचा उल्लेख नाही. तो एक अमानवी अध्याय आहे, जो पुन्हा लिहिला जाऊ नये. विज्ञानाचा वापर मानवतेच्या सेवेसाठी होण्यासाठी लोकशक्तीचा आणि नीतीचा वापर आवश्यक आहे. फक्त अणुबाँबच नव्हे, तर कोणतीही ताकद, जर ती अंध राष्ट्रवाद, अहंकार आणि सूडाच्या भावनेने चालवली गेली, तर ती संहार करते.
उपसंहार: आजही प्रश्न कायम आहे
आजही जगात अनेक देशांकडे अण्वस्त्रं आहेत. अणुयुद्धाची भीती पूर्णपणे गेली नाही. युक्रेन-रशिया संघर्ष असो, उत्तर कोरियाचा आक्रमक पवित्रा असो, की इराणचा अणुउर्जा कार्यक्रम – अशा घटनांनी अजूनही जग अस्वस्थ आहे. अशा वेळी, हिरोशिमाचं स्मरण केवळ इतिहास म्हणून नव्हे, तर एक सतत जागृत ठेवणारा इशारा म्हणून करायला हवा.
शांततेसाठी, मानवतेसाठी आणि विज्ञानाच्या योग्य उपयोगासाठी आपण हिरोशिमातून शिकण्याची आजही गरज आहे. अन्यथा, एक नवा हिरोशिमा घडायला वेळ लागणार नाही – आणि तो नुसता एक शहरच नव्हे, तर संपूर्ण मानवजातीचा अंत ठरू शकतो.
“शक्ती माणसाच्या हाती असते, पण माणुसकी हृदयात असावी लागते – अन्यथा ती शक्ती शस्त्र बनून संहार करते.”
