अकोला न्यूज नेटवर्क ब्युरो
१८ जुलै हा दिवस महाराष्ट्राच्या सामाजिक, साहित्यिक आणि सांस्कृतिक क्षेत्रात अत्यंत महत्त्वाचा मानला जातो. या दिवशी लोकशाहीर अण्णा भाऊ साठे यांचे निधन झाले. त्यांनी जरी आपला देह १८ जुलै १९६९ रोजी ठेवला असला, तरी त्यांची कर्तृत्वमयी जीवनगाथा, संघर्षशील विचार आणि क्रांतीशील लेखणी आजही समाजात प्रेरणादायी ठरत आहेत. अण्णा भाऊ हे केवळ एक साहित्यिक नव्हते, तर ते समाजप्रबोधन करणारे लोकशाहीर होते, सामाजिक न्यायासाठी झगडणारे विचारवंत होते आणि अन्यायाविरुद्ध निर्भीडपणे आवाज उठवणारे जनकवी होते.
अण्णा भाऊंचे बालपण आणि संघर्ष
अण्णा भाऊ साठे यांचा जन्म १ ऑगस्ट १९२० रोजी सांगली जिल्ह्यात वाळवा तालुक्यात वटेगाव येथे झाला. मातंग या दलित समाजात जन्म झालेल्या अण्णा भाऊंना बालपणातच गरिबी, उपासमार, सामाजिक अन्याय याचा अनुभव आला. शिक्षणासाठी शाळेत प्रवेश मिळाला नाही, त्यामुळे त्यांनी औपचारिक शिक्षण घेतले नाही. पण जीवनशाळेतील अनुभव, लोककला आणि संघर्षमय परिस्थितीने त्यांना घडवले. त्यांनी आपल्या अनुभवांमधूनच लेखनाची दिशा शोधली.
वयाच्या १४ व्या वर्षी नोकरीच्या शोधात मुंबईत आलेल्या अण्णा भाऊंनी हमाली, विटा बनवणे, चहावाले यासारखी कामे केली. हीच मुंबई नंतर त्यांच्या साहित्याचा कणा बनली. इथल्या गिरणी कामगारांचे दुःख, झोपडपट्टीतील जगणं, उपेक्षितांचे शोषण यावर त्यांनी जळजळीत भाषेत लेखन केले. अशिक्षित असूनही त्यांनी लिहिलेली कथा, कविता, पोवाडे आणि गीते ही आजही लोकांच्या मनाला भिडतात.
साहित्य म्हणजे समाजप्रबोधन
अण्णा भाऊंनी जे काही लिहिले ते अनुभवावर आधारित होते. त्यांनी सुमारे ३५ हून अधिक पुस्तके लिहिली, ज्यामध्ये १२ कादंबऱ्या, १० कथासंग्रह, अनेक लोकनाट्ये, पोवाडे, गीते आणि व्याख्याने आहेत. त्यांच्या ‘फकीरा’ या कादंबरीला महाराष्ट्र शासनाचा पुरस्कार लाभला होता. ही कादंबरी दलित युवकाच्या अन्यायाविरुद्धच्या संघर्षाची गाथा सांगते. फकीराच्या माध्यमातून त्यांनी सामाजिक क्रांतीची जाणीव समाजमनात निर्माण केली.
त्यांच्या साहित्याची भाषा ही लोकभाषा होती. त्यामुळेच ते सामान्य जनतेपर्यंत पोहोचले. त्यांच्या लेखनातून विद्रोहाची ठिणगी होती, पण ती फक्त विरोधासाठी नव्हती. ती समतेसाठी, न्यायासाठी आणि माणूस म्हणून जगण्याच्या हक्कासाठी होती.
लोकशाहीर अण्णा भाऊ साठे : आवाज उपेक्षितांचा
अण्णा भाऊ साठे हे खऱ्या अर्थाने लोकशाहीर होते. त्यांनी लोककलेचा उपयोग करून समाजप्रबोधनाचा प्रभावी मार्ग निवडला. पोवाडे, लावण्या, तमाशा यांचा उपयोग करून त्यांनी दलित, भटक्या-विमुक्त, श्रमिक वर्गाच्या समस्या लोकांपर्यंत पोहोचवल्या. त्यांनी रचलेले पोवाडे हे केवळ करमणूक नव्हती, तर ते सामाजिक क्रांतीचे अस्त्र होते.
त्यांनी लोककला आणि राजकीय संदेश यांचा सुंदर संगम साधला. त्यांच्या पोवाड्यांमध्ये जातिव्यवस्थेवर प्रहार होता, तर त्यांच्या कथांमध्ये अन्यायाविरुद्धचा विद्रोह होता. त्यांच्या गाण्यांनी अन्यायाविरुद्ध आवाज उठवला आणि बहुजन समाजाला आत्मभान दिलं.
आंतरराष्ट्रीय ओळख
अण्णा भाऊ साठे हे केवळ महाराष्ट्रापुरते मर्यादित नव्हते. त्यांनी सोविएत रशियालाही भेट दिली होती. तेथे त्यांच्या साहित्याचं कौतुक झालं आणि त्यांच्या कथांचं रशियन भाषेत भाषांतरही झालं. भारतातील श्रमिक वर्गाच्या जिवंत वास्तवाचे दर्शन रशियन वाचकांना त्यांच्या कथांमधून घडले. त्यांनी ‘भारतीय सोविएत मैत्री संघटनेच्या’ अध्यक्षपदाचीही जबाबदारी पार पाडली. यामुळे ते आंतरराष्ट्रीय पातळीवर मान्यता मिळवणारे पहिले मराठी लेखक ठरले.
सामाजिक व राजकीय कार्य
अण्णा भाऊंनी आपल्या साहित्याचा उपयोग समाज बदलासाठी केला. त्यांनी कम्युनिस्ट चळवळीशी सक्रिय सहभाग घेतला. गरीब, श्रमिक, दलित, उपेक्षित यांच्या अधिकारांसाठी त्यांनी मैदानात उतरून संघर्ष केला. ते महाराष्ट्र राज्य दलित साहित्य संघटनेचे एक संस्थापक सदस्य होते.
त्यांनी ‘श्रमिकांचा राजा झोपडपट्टीचा राजा अण्णा भाऊ’ ही उपाधी कमावली. त्यांच्या व्यासपीठावरून सामाजिक विषमता, जातीभेद, अपमान, अन्याय याविरोधात आवाज उठवण्यात आला.
त्यांच्या विचारांचा आजही अर्थ
अण्णा भाऊ साठे यांचे विचार आजही तितकेच समर्पक आणि आवश्यक आहेत. आजही समाजात आर्थिक विषमता, जातीयतेचा विखार, उपेक्षा आणि शोषण अस्तित्वात आहे. अशा परिस्थितीत अण्णा भाऊंनी दिलेला संदेश — “माणूस पहिला, धर्म नंतर!” — आजही मार्गदर्शक ठरतो.
त्यांच्या लेखनातील सामाजिक बांधिलकी, उपेक्षितांचे प्रतिनिधित्व, आणि परिवर्तनाची जिद्द नव्या पिढीने आत्मसात केली पाहिजे. आजच्या काळातही त्यांची गीते झोपडपट्टीत वाजतात, त्यांच्या पोवाड्यांमधून अन्यायाविरुद्धचा आवेश ऐकायला मिळतो आणि त्यांच्या कथांमधून वास्तवाचे दर्शन होते.
लोकशाहीर अण्णा भाऊ साठे हे एक युगपुरुष होते. त्यांनी आपल्या सर्जनशीलतेच्या आणि संघर्षाच्या माध्यमातून समाजातील तळागाळातील आवाज उचलून धरला. त्यांनी केवळ लिहिलं नाही, तर ते जसे जगले, तसं त्यांनी लिहिलं. त्यांच्या साहित्याने, लोककलेने आणि विचारांनी आजही समाजाला जागं ठेवले आहे.
१८ जुलै हा दिवस त्यांच्या स्मृतीचा दिवस असला, तरी त्यांच्या विचारांचे स्मरण आणि अनुकरण हे प्रत्येक दिवसाचे कर्तव्य असले पाहिजे. अण्णा भाऊंनी दिलेले विचार, त्यांच्या संघर्षाची दिशा आणि त्यांच्या लेखणीचा तेजस्वी वारसा हीच खरी सामाजिक कृतज्ञता ठरेल.
