🕊️ बौद्ध इतिहासाला नवी दिशा: दहशतीच्या छायेखाली काश्मीरमध्ये पहिल्यांदाच उत्खनन सुरू!

अकोला न्यूज नेटवर्क ब्युरो 
श्रीनगर – गेल्या अनेक दशकांपासून दहशतवादाच्या सावटाखाली राहिलेल्या काश्मीरच्या मातीत
अखेर एक शांततेचा, ज्ञानाचा आणि इतिहासाचा नवा अध्याय लिहिला जाऊ लागला आहे. बारामुल्ला जिल्ह्यातील झेहनपोरा या ऐतिहासिक बौद्ध स्थळी जम्मू आणि काश्मीर सरकारच्या पुरातत्त्व विभागातर्फे प्रथमच उत्खनन सुरू करण्यात आलं असून, हा क्षण संस्कृतीच्या पुनरुज्जीवनासाठीचा मैलाचा दगड मानला जात आहे.

🏛️ सरकारी भागीदारी + शैक्षणिक संशोधन = ऐतिहासिक घडामोड

या उत्खनन मोहिमेचे नेतृत्व जम्मू आणि काश्मीरच्या संग्रहालय, पुरातत्त्व आणि अभिलेख विभागाचे संचालक कुलदीप कृष्ण सिधा (JKAS) करत आहेत. मोहिमेसाठी निधी केंद्रशासित सरकारच्या कॅपेक्स बजेटमधून देण्यात आला आहे. काश्मीर विद्यापीठाच्या सेंट्रल एशियन स्टडीज विभागाचे डॉ. मोहम्मद अजमल शाह हे प्रत्यक्ष उत्खननाचे शास्त्रीय निरीक्षण करत आहेत. ही सहकार्यपूर्ण भागीदारी म्हणजे काश्मीरमधील पहिल्या स्वतंत्र पुरातत्त्वीय उत्खनन मोहिमेचे ऐतिहासिक पाऊल आहे.

🌏 झेहनपोरा: इतिहासाच्या मध्यवर्ती नकाशावर

झेहनपोरा हे प्राचीन स्थल झेलम नदीच्या काठी वसलेले असून, हे स्थान कनिष्कपुर व हुविश्कपुर या दोन प्राचीन कुषाण नगरांजवळ आहे. ‘राजतरंगिणी’मधील उल्लेखानुसार, हे ठिकाण एक त्रिकेंद्र मानले जात होते – राजकीय, धार्मिक आणि सांस्कृतिक हालचालींसाठी अत्यंत महत्वाचे ठिकाण.

विशेष म्हणजे, झेहनपोरा हे हिमालय बाह्य व्यापारी मार्ग आणि काश्मिरी खोऱ्यातील मध्यवर्ती ठिकाण म्हणूनही ओळखले जाते. यामुळे येथे सांस्कृतिक देवाणघेवाणीचा दाट पुरावा मिळण्याची शक्यता आहे.

🧱 उत्खननात काय सापडण्याची शक्यता?

– प्राचीन बौद्ध स्तूप,
– मृत्तिका फरशा आणि शिल्प,
– स्थापत्य अवशेष,
– एक संघटित बौद्ध विहार संकुल,

या सर्व गोष्टी सापडण्याची शक्यता खुद्द डॉ. अजमल शाह यांनी व्यक्त केली आहे. “काश्मीरमध्ये इतक्या प्रमाणात बौद्ध अवशेष आढळणे हे फार दुर्मीळ आहे. या उत्खननामुळे गांधार आणि काश्मीरमधील कलाशैलींचा परस्परसंबंध स्पष्ट होईल,” असे ते म्हणाले.

📚 इतिहासाच्या पानावरून – ह्युआन श्वांगचा संदर्भ

सातव्या शतकातील सुप्रसिद्ध चिनी प्रवासी ह्युआन श्वांग याने याच मार्गावरून काश्मीरमध्ये प्रवेश केला होता. त्याच्या लेखनात बारामुल्ला परिसरातील स्तूप, विहार यांचा उल्लेख आहे. झेहनपोरा येथे त्याच्या प्रवासाचे भौतिक पुरावे मिळण्याची तज्ज्ञांकडून शक्यता वर्तवली जात आहे.

⛏️ उत्खननाची रचना आणि दीर्घकालीन योजना

हा प्रकल्प ३ वर्षांच्या (२०२५ ते २०२८) कालावधीत तीन टप्प्यांत राबवण्यात येणार आहे. यासाठी स्पष्ट दिशानिर्देश, वैज्ञानिक अभ्यास आणि सरकारची बांधिलकी ठेवण्यात आली आहे. या प्रकल्पातून केवळ उत्खनन नव्हे, तर वारसा संवर्धन, पर्यटन, शैक्षणिक संशोधन आणि स्थानिक लोकांचा सहभाग हे सर्व पैलू समाविष्ट करण्यात आले आहेत.

🧘‍♂️ बौद्ध विचारधारेच्या पाऊलखुणा

या मोहिमेमुळे काश्मीरमध्ये बौद्ध संस्कृतीचा प्रसार केवळ वैचारिक नव्हे तर आर्थिक आणि नागरीकरणाच्या दृष्टिकोनातूनही महत्त्वाचा होता हे अधोरेखित होईल. कुषाणपूर्व, कुषाण आणि उत्तरकुषाण काळातील स्थलांतर, व्यापार मार्ग, अध्यात्मिक देवाणघेवाणीचा मागोवा घेता येणार आहे.

🌟 एक नवा अध्याय सुरू…

ही मोहीम केवळ उत्खनन नव्हे, तर जम्मू-काश्मीरच्या सांस्कृतिक इतिहासाचे पुर्नलेखन आहे. दहशतवाद, संघर्ष आणि विस्मृतीच्या सावटाखाली हरवलेला बौद्ध काश्मीर पुन्हा एकदा बोलका होत आहे.

---

झेहनपोरा उत्खनन हा काश्मीरच्या सांस्कृतिक स्वत्वाचा शोध आहे. हा उपक्रम काश्मीरमधील ‘शांतीचा इतिहास’ आणि ‘वारशाची संपन्नता’ याची आठवण करून देणारा आहे. आज जेव्हा काश्मीर जगाला अशांततेच्या घटनांनी ओळखला जातो, तेव्हा ही मोहीम समाधान, संवाद आणि संशोधनाच्या दिशेने उचललेलं धाडसी पाऊल ठरते.