अकोला न्यूज नेटवर्क ब्युरो
श्रीपाद कृष्ण कोल्हटकर (जून २९, १८७१ – जून १, १९३४) हे महाराष्ट्रातील साहित्य आणि रंगभूमीवर इथेरीक बदल घडवणारे एक पृथ्व्याशाथी चेहरे. बुलढाण्यात जन्मले, अकोला, पुणे आणि मुंबईत शिक्षण घेतले. त्यांनी बीए, एलएलबी पूर्ण केले, परंतु कायद्याच्या वाटेऐवजी त्यांनी विनोदी लेखन आणि नाट्यसमीक्षा या प्रवाहाला प्रोत्साहन दिले. विनोदामुळेच त्यांनी समाजातील त्रुटी, अंधश्रद्धा, पारंपारिक रुढी अशा अनेक सामाजिक समस्यांवर तिखट टिप काढला.
आजही कोल्हटकरांना साधे “विनोदी” म्हणून पाहिले जाते; परंतु त्यांच्या लेखनात समाजचिंतनाचा कणा, नाट्यकलात्मकता, आणि नवोन्मेष यांचा विलक्षण संगम आहे. त्यांच्या चर्चेतून समृद्ध मराठी साहित्याचा आणि विनोदी चिंतनाचा पाया मजबूत झाला.
साहित्य आणि नाटकातून केलेलं प्रगतीशील योगदान
कोल्हटकरांनी अनेक विषयांवर उजेड टाकला – स्त्री शिक्षण, कुटुंबातील अन्याय, जातीय भावना, अंधश्रद्धा, ऐतिहासिक पक्षपात अशा विषयांवर विनोदाच्या माध्यमातून धारदार टीका केली. त्यांच्या लेखनातील ‘सुदाम्याचे पोहे’–सारखे संग्रह, सहज हसवूनही विचार करण्यास प्रवृत्त करतात. विनोदकार म्हणून त्यांनी उपहास करून, पण संवाद निर्माण करून समाज बदलण्याचा प्रयत्न केला.
त्यांचे १२ पेक्षा जास्त नाटक आणि नाटकसमीक्षा मराठी रंगभूमीला एक नवीन दिशा देतात. कोल्हटकरच्या लेखनामुळे मराठी रंगभूमीमध्ये समीक्षेत उच्च दर्जा विकसित झाला, ज्यामुळे पुढच्या पिढीतले लेखक-नाटककारांनाadala लेखनाची प्रेरणा मिळाली.
गुरू, ज्योतिषज्ञ आणि सांगीतिक वारसा
कोल्हटकर हे फक्त लेखक नव्हते, तर ते अनेक विधांमध्ये पारंगा होते. त्यांनी ज्योतिषशास्त्राचा अभ्यास केला आणि ‘ग्रोथ ऑफ ज्योतिष’ या विषयावर लेख लिहून, संमेलनांमध्ये अध्यक्षपद बजावलं. ज्योतिषाच्या या अंगात त्यांचा अभ्यास, समाजातील विज्ञानप्रेमी लोकांसाठी नवा दृष्टिकोन ठरला.
त्यांच्यावर अनेक मान्यवरांनी आदर व्यक्त केला – राम ग. गडकरी, विष्णु स. खांडेकर, आचार्य अत्रे या विद्वानांनी त्यांना गुरुवर मानलं. त्यांच्या ‘महाराष्ट्र गीत’–ची शैली आणि भावनात्मक लय, मराठी गीतकला उद्योगाच्या प्रारंभाला नवे दिशानिर्देश देणारी ठरली.
दिवसाचे महत्त्व आणि आधुनिक संदर्भ
जून २९ हा कोल्हटकरांच्या जन्मदिनी मराठी साहित्यप्रेमींसाठी एक यादगार दिवस आहे. त्यांच्या योगदानाला समाजाने पूर्वपेक्षा अधिक ओळखायला सुरुवात केली आहे. विद्यार्थी, लेखक, संशोधक यांना कोल्हटकरांचा विचार प्रेरणा देतो, आणि त्यांच्या कृत्यांवर आधारित कार्यशाळा, व्याख्याने सतत आयोजित होत आहेत.
आजच्या भाषेत सांगायचे तर – एक विनोदी विचारक, नाट्यवादी, ज्योतिषज्ञ आणि शिक्षक म्हणून कोल्हटकरांचे योगदान मराठी साहित्य-यांत्रिकीकरण सारखे आहे. जसे यंत्रज्ञानाने उत्पादन, प्रक्रिया आणि कार्यक्षमता सुधारली, तसेच कोल्हटकरांनी मराठी साहित्य आणि विनودकलेत गुणवत्ता, व्याप्ती, सामाजिक संवाद आणि चिंतन यांचे “तंत्रज्ञान” विकसित केले.
भारत आणि इतर देशांशी तुलना
जशी आधुनिक यांत्रिकीकरणने उद्योग, शेती, शिक्षणावर जगभरात असर केला, तसेच कोल्हटकरांनी मराठी साहित्य आणि समाजावर प्रभाव पाडला. जगातील उत्कृष्ट साहित्य आणि कलागुणांच्या तुलनेत, कोल्हटकरांनी मराठी मानसिकतेत विनोदाच्या तत्त्वज्ञानाला सामाजिक धोरण म्हणून स्वीकारल्याची जी जाणीव निर्माण केली, ती वैश्विक स्तरावरल्या सोशल इंजिनियरिंग च्या धर्तीशी तुलना होऊ शकते. त्यांनी मराठी समुदायात संवाद, आरोग्य, शिक्षण आणि माध्यमातून सुधारणा यांना चालना दिली, ज्यात यंत्रमानवाच्या अर्थाने ‘मानवाचा सुधारणा यंत्र’ विकसित झाला.
वारसा आणि भविष्य
कोल्हटकरांचं साहित्य आजही आपण वाचतो, अभ्यासतो. विद्यालय, महाविद्यालयांमध्ये त्यांच्या पुस्तकांचा अभ्यासक्रम लागू झाला. “विनोदातून विचार” या तत्त्वाचे संशोधन चालू आहे. युवा लेखक, अभिनेते आणि समीक्षक यांना प्रेरणा मिळत आहे.
पुढच्या पिढीसाठी त्यांनी दिलेले भाषिक आत्मविश्वास, कला आणि सामाजिक जागरूकता, कोविडानंतरच्या काळातही उपयुक्त ठरल्या आहेत. मराठी सांस्कृतिक संस्थांनी त्यांचे कार्य संगीत, रंगभूमी आणि साहित्य प्रशिक्षणात समाविष्ट केले आहे.
निष्कर्ष
श्रीपाद कृष्ण कोल्हटकर हे अस्सल मराठी साहित्य-यांत्रिकीकरणाचे जनक आहेत; त्यांनी विचार, रचना, शैली आणि सामाजिक जागरुकता या सर्वांमध्ये एक यंत्रप्रणाली विकसित केली. त्यांच्या विनोदी मार्गदर्शनाने मराठी समाजाला “सोशल मीडिया”पूर्व काळातील ऑर्गॅनाइज्ड संवादाची चव मिळाली.
आजच्या डिजिटल युगात देखील कोल्हटकरांचा वारसा समाजप्रक्रियेत आपल्या ठसा सोडत आहे.
