दरवर्षी २१ जून रोजी आंतरराष्ट्रीय योग दिन साजरा केला जातो. २०२५ मध्ये हा ११ वा योग दिन असेल, ज्याची थीम आहे “Yoga for One Earth, One Health”. योगाच्या माध्यमातून मानव, निसर्ग आणि एकंदर कल्याण यांच्यातील सुसंनादाला प्रोत्साहन दिले जाते. हा दिवस २०१४ मध्ये पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी संयुक्त राष्ट्रसंघात प्रस्तावित केल्यानंतर २०१५ पासून साजरा होतो.
योग: मन आणि शरीराला निरोगी ठेवण्याचा प्राचीन मार्ग
योग ही भारताची प्राचीन कला आहे, जी हजारो वर्षांपासून मानवाच्या जीवनशैलीचा अविभाज्य भाग राहिली आहे. आजच्या धकाधकीच्या जीवनात, जिथे तणाव, चिंता आणि शारीरिक आजारांचा सामना करावा लागतो, तिथे योग एक प्रभावी उपाय ठरत आहे. 21 जून 2025 या आंतरराष्ट्रीय योग दिनाच्या निमित्ताने, या लेखात योगाचे मानसिक आणि शारीरिक फायदे तसेच त्याचे जीवनातील महत्त्व यावर प्रकाश टाकला आहे. योग न केवळ शरीराला निरोगी ठेवतो, तर मनाला शांती आणि संतुलन प्रदान करतो.
शारीरिक फायदे
योगाचे शारीरिक फायदे अनेक स्तरांवर जाणवतात. नियमित योगासने (आसने) शरीराची लवचिकता वाढवतात. उदाहरणार्थ, भुजंगासन (Cobra Pose) आणि ताडासन (Tree Pose) सारख्या आसनांमुळे स्नायूंची ताकद आणि संतुलन सुधारते. रिसर्चनुसार, योगामुळे रक्तप्रवाह सुधारतो, ज्यामुळे हृदयरोगाचा धोका कमी होतो. विशेषतः श्वसनासने (प्राणायाम) जसे की अनुलोम-विलोम आणि कपालभाती रक्तदाब नियंत्रित ठेवण्यास मदत करतात. एका अभ्यासानुसार, नियमित योग करणाऱ्या व्यक्तींमध्ये कोलेस्टेरॉलचे प्रमाण 10-15% पर्यंत कमी झाले आहे.
योगामुळे वजन नियंत्रणात राहण्यास देखील मदत होते. सूर्यनमस्कार आणि वृक्षासन सारख्या व्यायामांमुळे कॅलरी बर्न होतात आणि मेटाबॉलिझम सुधारतो. मधुमेह रुग्णांसाठी योग विशेष लाभदायक आहे, कारण तो रक्तातील साखरेचे प्रमाण नियंत्रित ठेवतो. उदाहरणार्थ, धनुरासन आणि मत्स्येंद्रासन हे आसन इन्सुलिन संवेदनशीलता वाढवतात. शिवाय, योगामुळे पचन सुधारते, सांधेदुखी कमी होते आणि रोगप्रतिकारक शक्ती वाढते. ज्येष्ठ नागरिकांसाठी योग हाडांचे आरोग्य टिकवण्यात आणि सांधे लवचिक ठेवण्यात उपयुक्त आहे.
मानसिक फायदे
मानसिक आरोग्यावर योगाचा सकारात्मक प्रभाव आहे, ज्यामुळे ते आधुनिक जीवनातील तणावाशी लढण्याचे प्रभावी साधन बनले आहे. ध्यान (मेडिटेशन) आणि श्वासोच्छवासाचे व्यायाम मनाला शांत करतात. एका संशोधनानुसार, दररोज 20 मिनिटे ध्यान केल्याने तणाव हार्मोन (कोर्टिसोल) चे प्रमाण 30% पर्यंत कमी होते. योगामुळे चिंता आणि नैराश्यावर नियंत्रण मिळते, कारण ते मेंदूतील सकारात्मक रसायनांचे (उदा., सेरोटोनिन आणि डोपामाइन) उत्सर्जन वाढवते. निद्रा सुधारण्यात देखील योगाची भूमिका महत्त्वाची आहे. शवासन (Corpse Pose) आणि सुप्त मत्स्येंद्रासन यामुळे झोपेची गुणवत्ता वाढते, ज्यामुळे रात्रीच्या आरामात सुधारणा होते. योगामुळे एकाग्रता आणि स्मरणशक्ती देखील वाढते, जे विद्यार्थी आणि व्यावसायिकांसाठी फायदेशीर ठरते. विशेषतः बाल्कनीमध्ये किंवा निसर्गात योग केल्यास मानसिक शांती आणखी दुप्पट होते.
योगाचा जीवनशैलीवर प्रभाव
आजच्या डिजिटल युगात, जिथे स्क्रीन टाइम आणि बसण्याचे प्रमाण वाढले आहे, तिथे योग एक संतुलित जीवनशैली प्रदान करते. ऑफिसमधील कर्मचारी किंवा घरगडींसाठी थोड्या वेळेचा योग स्ट्रेचिंग आणि तणावमुक्ती मिळवून देतो. कुटुंबासोबत सकाळी सूर्यनमस्कार करणे हे नातेसंबंधांना बळकट करताना शारीरिक फायदे देखील देते.
योगामुळे आत्मविश्वास आणि आत्मसन्मान वाढतो. नियमित सरावाने व्यक्ती स्वतःच्या शरीराशी आणि मनाशी जोडलेले वाटते. हे विशेषतः किशोरवयीन मुलांसाठी महत्त्वाचे आहे, जे स्वतःच्या ओळखीच्या शोधात असतात. शिवाय, योगामुळे व्यसनमुक्ती (उदा., सिगारेट किंवा अल्कोहोल) साध्य करण्यास मदत होते, कारण ते मेंदूला सकारात्मक दिशेने कार्य करायला शिकवते.
योगाचे वैज्ञानिक आधार
वैज्ञानिक अभ्यासातून योगाचे अनेक फायदे स्पष्ट झाले आहेत. नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ हेल्थ (NIH) च्या अहवालानुसार, योगामुळे रक्तदाब, हृदयरोग आणि मधुमेहावर नियंत्रण ठेवता येते. तसेच, हार्वर्ड मेडिकल स्कूलच्या संशोधनात म्हटले आहे की, नियमित योगाने मेंदूतील ग्रे मॅटर वाढते, ज्यामुळे स्मरणशक्ती आणि निर्णयक्षमता सुधारते. हे सर्व पुरावे योगाला फक्त व्यायामापेक्षा अधिक बनवतात – ते एक संपूर्ण जीवनशैली आहे.
योगाचा सराव कसा सुरू करावा?
योग सुरू करण्यासाठी महागड्या साधनांची गरज नाही. एक चटई, शांत जागा आणि 15-20 मिनिटांचा वेळ पुरेसा आहे. सुरुवातीला सूर्यनमस्कार, प्राणायाम आणि शवासन यांचा सराव करावा. तज्ज्ञ मार्गदर्शनाखाली (उदा., योग प्रशिक्षक किंवा ऑनलाइन वर्ग) सुरुवात केल्यास फायदे अधिक प्रभावी ठरतात. मुलांसाठी विशेष आसने (उदा., वृक्षासन, सुप्त वज्रासन) सोपी आणि मजेदार आहेत.
निष्कर्ष
योग हा फक्त व्यायाम नाही, तर मन आणि शरीराचे एकात्मिक संन्यास आहे. 21 जून 2025 या आंतरराष्ट्रीय योग दिनानिमित्त, आपण सर्वांनी आपल्या दिनचर्येत योगाचा समावेश करावा. नियमित सरावाने शारीरिक रोगांपासून संरक्षण मिळेल आणि मानसिक शांतीचा अनुभव येईल. ही प्राचीन कला आधुनिक जीवनशैलीत नवीन उज्ज्वल दिशा देते, ज्यामुळे आपण निरोगी, सुदृढ आणि समृद्ध जीवन जगू शकतो.
